انواع رویکردها در مدیریت محیط زیست چه هستند؟ با ۹ رویکرد آشنا شوید
- 0
در سال‌های اخیر، رویکردهای متعددی برای مدیریت محیط زیست توسعه یافته‌اند. تصمیم‌گیران منطقه‌ای بیشتر سراغ رویکردهای بوم‌شناسی می‌روند و بعضی‌ها هم رویکردهای اکوسیستمی را ترجیح می‌دهند. در این مقاله بلاگ بهدام، نگاه جامعی به انواع رویکردها در مدیریت محیط زیست می‌اندازیم و رایج‌ترین آن‌ها را به‌تفصیل توضیح می‌دهیم تا با دید بازتری نسبت به اجرای ایزو ۱۴۰۰۱ در شرکت یا سازمان خود اقدام کنید.
پیشنهاد آموزش : دوره آموزشی سيستم مديريت زيست محيطی ایزو ISO 14001:2015
بهترین رویکردها در مدیریت محیط زیست چه هستند؟
بهترین رویکردها در مدیریت محیط زیست رویکردهای یکپارچه‌ای هستند که همه اجزای محیط زیست را در نظر بگیرند، و مدیریت صحیحی داشته باشند.
در اجرای ایزو ۱۴۰۰۱ جنبه‌های زیر باید در نظر گرفته شوند.
- آگاهی درباره محیط زیست:
- منبع اطلاعات باید شناسایی شود؛
- سطح آگاهی موردنظر باید تعیین شود؛
- نقش این آگاهی در برنامه‌ریزی مشخص شود.
- آموزش زیست‌محیطی:
- در سطح مدرسه و دانشگاه،
- در رسانه‌های آنلاین و آفلاین،
- در مؤسسه‌های تحقیقاتی و آموزشی.
- مدیریت منابع:
- طبقه‌بندی منابع زیست‌طبیعی،
- بررسی و ارزیابی منابع زیست‌محیطی،
- حفظ منابع انرژی، معدنی، خاک، آب و غیره،
- استفاده مناسب از منابع انسانی موجود در سازمان.
- ارزیابی آثار زیست‌محیطی:
- ارزیابی شرایط فعلی زیست‌محیطی،
- ارزیابی تأثیر پیشرفت‌های صنعتی و فناوری،
- ارزیابی تلاش‌های انجام‌شده برای محیط زیست،
- توسعه روش‌های سازگار با محیط زیست.
- کنترل آلودگی‌های زیست‌محیطی:
- تصفیه محیط‌های تخریب‌شده،
- کنترل آلودگی‌ها،
- نظارت بر ایجاد آلودگی‌ها،
- پیش‌بینی خطرات طبیعی و به حداقل رساندن تلفات.
به‌طور کلی، دو شکل مدیریت محیط زیست وجود دارد که عبارت‌اند از: رویکرد حفظ‌کننده و رویکرد محافظه‌کارانه. بیایید نگاه دقیق‌تری به این دو رویکرد بیندازیم:
بر اساس رویکرد حفظ‌کننده (Preservative)، انسان نباید نظام طبیعی را مختل کند و باید خودش را با آن تطبیق دهد. اما این امکان‌پذیر نیست، چون انسان برای همه فعالیت‌هایش، باید از طبیعت و اجزای آن استفاده کند که در نتیجه باعث عدم‌تعادل محیطی می‌شود.
رویکرد محافظه‌کارانه (Conservative) این است که نباید بیش از حد از طبیعت بهره‌برداری کرد. این رویکرد معتقد است حفظ منابع طبیعی برای توسعه پایدار ضروری است. همین استفاده صحیح و حفظ منابع، هدف اصلی مدیریت زیست‌محیطی است.
در استراتژی حفاظت جهانی (World Conservation Strategy) که سه نهاد اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت، برنامه محیط زیست سازمان ملل و صندوق جهانی برای طبیعت، در دهه 1980 ایجاد کردند، سه هدف اصلی بیان شده که عبارت‌اند از:
- حفظ فرایندهای زیست‌محیطی ضروری،
- حفظ تنوع ژنتیکی،
- استفاده پایدار از منابع طبیعی.
بیشتر بخوانید: شباهت و تفاوت ایزو ۹۰۰۱ و ایزو ۱۴۰۰۱ در چیست؟
انواع رویکردها در مدیریت محیط زیست چه هستند؟
طی سال‌های اخیر، رویکردهای متعددی برای مدیریت محیط زیست ایجاد شده‌اند. تصمیم‌گیران و برنامه‌ریزهای منطقه‌ای، بیشتر سراغ رویکرد بوم‌شناسی انسانی می‌روند. اما برنامه‌ریزهای دیگر، رویکرد اکوسیستمی را پیشنهاد می‌کنند.
این‌ها رویکردهای توسعه‌یافته برای مدیریت محیط زیست هستند:
- رویکرد موردی (Ad hoc approach): که در واکنش به موقعیت‌ها و شرایط خاص توسعه می‌یابد و نمی‌توان آن را در همه موقعیت‌ها به کار برد.
- رویکرد حل مسئله (Problem-solving approach): که برای شناسایی مسائل و نیازهای زیست‌محیطی، و بعد هم ارائه و اجرای راه‌حل‌هاست.
- رویکرد سیستمی (Systems approach): مانند اکوسیستم، آگرواکوسیستم یا بوم‌سازگان کشاورزی و غیره.
- رویکرد منطقه‌ای (Regional approach): که بر اساس مناطق اکولوژیکی، مانند حوزه آبخیز، حوضه رودخانه، منطقه ساحلی، جزیره و غیره توسعه می‌یابد.
- رویکرد انضباطی تخصصی (Specialist discipline approach): که متخصصان برای مدیریت زمین، آب و هوا، مدیریت شهری، گردشگری و بهداشت محیط اتخاذ می‌کنند.
- رویکرد بخش داوطلبانه (Voluntary sector approach): که سازمان‌های مردم‌نهاد آن را ترغیب و حمایت می‌کنند.
- رویکرد تجاری (Commercial approach): که برای مدیریت زیست‌محیطی کسب‌وکارهاست.
- رویکرد اکولوژی انسانی (Human ecology approach): که برای مطالعه روابط بین جامعه و طبیعت است.
- رویکرد بوم‌شناسی سیاسی (Political ecology approach): که برای توسعه سیاست‌ها، خط‌مشی‌ها و قوانین است.
جدای از موارد فوق، رویکرد سیستم مدیریت زیست محیطی (Environmental Management System) یا EMS هم به‌عنوان رویکرد یکپارچه و پیشگیرانه‌ای برای مسائل زیست‌محیطی توسعه یافته است.
سیستم مدیریت محیط زیست به سازمان‌ها کمک زیادی می‌کند. این رویکرد برای اطمینان از اتخاذ و دنبال کردن خط‌مشی و اهداف زیست‌محیطی طراحی شده است.
رویکرد سیستم مدیریت محیط زیست این کارها را انجام می‌دهد:
- رویکرد محیطی فعالی را توسعه می‌دهد.
- دید یکسان و متعادلی برای همه فرایندها ارائه می‌کند.
- اهداف زیست‌محیطی مؤثری را تعیین می‌کند.
- به فرایند حسابرسی زیست‌محیطی کمک می‌کند.
در ادامه نگاه جزئی‌تری به رایج‌ترین رویکردها در مدیریت محیط زیست می‌اندازیم.
رویکرد اکوسیستمی | یکی از رویکردها در مدیریت محیط زیست
بعد از سال ۱۹۴۵ بود که مفهوم اکوسیستم به ابزار کاربردی و مؤثری برای تحقیقات این حوزه تبدیل شد. امروزه بوم‌شناسانی که دنبال درک و نظارت بر موقعیت خاصی هستند، از رویکرد اکوسیستمی استفاده می‌کنند.
مفهوم اکوسیستم به مدیران محیطی اجازه می‌دهد به بخش‌هایی از طبیعت پیچیده به‌عنوان سیستم یکپارچه نگاه کنند. این رویکرد هم در حوزه کشاورزی و هم برای شهرها اعمال می‌شود.
رویکرد اکوسیستمی این فرصت را فراهم می‌کند که دید جامعی از چگونگی کار همه اجزا باهم داشته باشیم، به عبارت دیگر، می‌تواند ابعاد انسانی را در عملکرد زیست‌محیطی بگنجاند.
در ضمن به تعریف مقیاس زمانی و مکانی مدیریت هم کمک می‌کند. بنابراین، رویکردی چندرشته‌ای برای مقابله با پیچیدگی‌های عملکردی و استفاده اکوسیستمی محسوب می‌شود.
رویکرد اکولوژی انسانی | یکی از رویکردها در مدیریت محیط زیست
اکولوژی انسانی مطالعه روابط بین جامعه و طبیعت، از طریق رویکردی چندرشته‌ای است. در این رویکرد هم تأکید اصلی بر رابطه اجتماعی با محیط زیست است که اولین گام مدیریتی در برنامه‌ریزی محسوب می‌شود.
مقیاس چنین رویکردی در برخورد با محیط زیست، ممکن است محلی تا جهانی باشد؛ و از مطالعه کل‌نگر استفاده می‌کند که مورتأیید دانشمندان هم هست.
مفهوم «ارزیابی تأثیر اجتماعی» (Social Impact Assessment) یا به‌اختصار SIA دنبال ارزیابی این است که آیا توسعه پیشنهادی، کیفیت زندگی و احساس رفاه را تغییر می‌دهد یا نه؛ و چگونه افراد، گروه‌ها و جوامع با تغییرات ناشی از توسعه سازگار می‌شوند.
بنابراین جنبه‌های اجتماعی، اقتصادی و بیوفیزیکی محیط برای مدیریت زیست محیطی به هم ربط پیدا می‌کنند. رویکرد بوم‌شناسی انسانی باید در کنار رویکرد بوم‌شناسی سیاسی به کار گرفته شود.
رویکرد بوم‌شناسی سیاسی | یکی از رویکردها در مدیریت محیط زیست
بوم‌شناسی سیاسی، درباره روابط بین جامعه و طبیعت هم مطالعه می‌کند. این رویکرد عقیده دارد که برای مقابله با تخریب محیط زیست و دستیابی به توسعه پایدار، عادات انسانی باید تغییرات اساسی داشته باشند.
این‌ها برداشت‌های متفاوتی از نیازها و مشکلات زیست‌محیطی بین برنامه‌ریزان، سیاست‌گذاران، بخش‌های مختلف دولتی و غیره هستند که می‌توانند با اتخاذ رویکرد اکولوژیکی سیاسی، مدیریت محیط‌زیست را به‌طور مؤثری اجرا کنند.
رویکرد تجاری | یکی از رویکردها در مدیریت محیط زیست
امروزه تأکید فزاینده‌ای بر مدیریت محیطی در کسب‌وکارها و همین‌طور نقش آن‌ها در حفاظت از محیط زیست می‌شود. این تأکید، شامل موارد زیر است:
- مدیریت سبز زیست‌محیطی،
- اخلاق سبز تجاری،
- حسابرسی زیست‌محیطی،
- ارزیابی تأثیر، ارزیابی خطر و ریسک.
- بازاریابی سبز،
- بازیافت و دفع زباله،
- سرمایه‌گذاری و تأمین مالی مناسب برای محیط زیست،
- و در نهایت مدیریت جامع کیفیت.
این رویکرد تجاری شامل اولویت شرکت، آموزش کارکنان، مشاوره برای مشتری‌ها، انتقال فناوری، ارزیابی وضعیت قبلی، امکانات و عملیات جاری، تحقیق و گزارش است.
بیشتر بخوانید: صفر تا صد حسابرسی ایزو ۱۴۰۰۱ + ممیزی تجدید گواهینامه
جمع‌بندی
در این مقاله به رایج‌ترین رویکردها در مدیریت محیط زیست از جمله سیستم مدیریت محیط زیست
پرداختیم. یکی از پرطرف‌دارترین و معتبرترین استانداردها در اجرای این سیستم، ایزو ۱۴۰۰۱ است.
شرکت بهمدام هم سال‌هاست سازمان‌های کوچک و بزرگ کشورمان را در اجرای درست و مؤثر این استاندارد بین‌المللی یاری می‌کند. اگر سؤالی درباره ایزو ۱۴۰۰۱ دارید، می‌توانید همین‌جا از کارشناس‌های بهمدام بپرسید.
منابع: